Piše: Toma Petrović
Mali Borak je bio lepo i plodno selo u opštini Lajkovac, sa 489 stanovnika /prema popisu iz 2011./ koji su živeli u oko 200 domaćinstava. Broj stanovnika i domaćinstava je varirao pa je, npr. najveći broj domaćinstava bio 1977. godine i to 277. Najveći broj stanovnika bio je po popisu iz 1931. godine, 1.381 da bi taj broj 2002. godine pao na 489 stanovnika. Primera radi Mali Borak je 1839. godine imao 40 kuća i 54 tzv. poreske glave ili 1896. godine imao je 74 kuće, odnosno 580 stanovnika.
I da se još malo vratimo u bogatu istoriju Malog Borka koja se ne može opisati u ovom kratkom članku uz uvažavanje sugestije urednice portala da sve što se piše bude kratko i koncizno.
Mali Borak se pojavljuje prvi put u državnom popisu podanika koju je izvršila austrijska uprava 1717. godine pod imenom Boretz sa dva podanika /SAN Spomenik XCVI drugi razred, 75, Beograd, 1848/. Pretpostavlja se da su to bili Jevrosimovići i Ciglići stim što su Ciglići kasnije pripali Skobalju.
Na Svetoandrejskoj skupštini 30. novembra 1858. godine u Beogradu, koja je sa vlasti zbacila kneza Aleksandra Karađorđevića i vratila kneza Miloša Obrenovića, iz lajkovačkih sela su kao poslanici Sreza posavskog učestvovali trgovci Mirko Mihailović iz Malog Borka i Filip Popović iz Jabučja.
Ministar prosvete i crkvenih poslova 10. oktobra 1907. godine odobrio je otvaranje osnovne škole u Malom Borku koja je od početka radila u novopodignutoj zgradi. Prvi učitelj je bio Aleksandar Đorđević gde je ostao do odlaska u rat 1914. godine u kome je poginuo. Od 1910. godine sa Đorđevićem je radila i njegova supruga Jelica. Meštani Malog Borka su 1926. godine u školskom dvorištu podigli spomenik svom prvom učitelju, koji je poginuo na Gučevu 16. oktobra 1914. godine. Đorđević je rođen u Pečenjevcu kod Aleksinca, najpre je bio učitelj u Bajevcu /1905/ , potom u Badovincima i Radljevu a od 1907. u Malom Borku kao prvi učitelj. Tokom 1930. godine u Borku su kao učiteljice radile Pravda Glišić i Radmila Lalović.
Borčani su se pokazali hrabri u proteklim ratovima i imali su tri nosioca Karađorđeve zvezde, a u Drugom svetskom ratu je nažalost izginulo 27 Borčana. Zanimljivo je da su trojica bivših stanovnika Malog Borka koji su imali srebrni vojnički orden Karađorđeva zvezda sa mačevima rođeni iste, 1887. godine i da su ordene dobili kao vojnici na odsluženju redovnog vojnog roka. Bili su pripadnici Mitraljeskog odeljenja 48. pešadijskog puka, a istakli su se u borbama pri upadu Arnauta iz Albanije i borbama sa odmetnicima 1920. godine:
- Miodrag Jeremić, zv. Mima, zemljoradnik koji je u međuratnom periodu živeo u Velikim Crljenima gde je i umro;
- Sava Jeremić, zemljoradnik koji je umro u mestu rođenja 1943. godine i
- Prodan Urošević, zv. Tasara, koji je takođe živeo od poljoprivrede, a umro je u mestu rođenja 16. novembra 1956. godine
Pruga uzanog koloseka prošla je kroz Mali Borak 1. septembra 1908. godine a redovni saobraćaj je uspostavljen 9. septembra iste godine. U Borku je izgrađena velika i lepa stanica sa tri koloseka.
Za predsednika boračke opštine na izborima 1933. godine izabran je Radisav Radić, zemljoradnik. Mandati su trjali 3 godine pa je 1936. za novog predsednika izabran Dragoljub Ilić, zv. Lala, trgovac iz Malog Borka.
U proleće 1948. godine u Malom Borku je osnovana Seljačka radna zadruga „Napredak“, Učlanjenjem 38 domaćinstava je unelo 110 hektara zemlje, 14 zaprega, 14 plugova, 10 drljača, 11 kola i pet kopačica. Bila je po svemu najjača zadruga u Tamnavskom srezu. Prvi zadružni predsednik bio je Miroslav Negić.
Zakonom o područjima srezova i opština u NR Srbiji iz 1955. godine, sela Mali Borak i Skobalj pripadale su Opštini i ujedno Srezu Lazarevac kojem je pripadala i lajkovačka opština. U Valjevskom srezu, 1959. godine umesto 18 manjih obrazovano je 8 većih opština: Valjevo, Ub, Lazarevac, Mionica, Osečina, Lajkovac /sa oko 16.000 stanovnika/ i Kamenica. Mali Borak i Skobalj kasnije su ponovo pripali lajkovačkoj opštini. U Malom Borku je bila Mesna kancelarija a jedan od šefova te kancelarije dugo godina je bio Sava Urošević.
Stručnjaci za zaštitu spomenika kulture su 1991. godine evidentirali u Malom Borku, Jabučju i Kaleniću stambene i pomoćne zgrade koje predstavljaju vredne objekte narodnog graditeljstva iz 19. veka a nalaze se na području gde će se u dogledno vreme otvarati rudarski kopovi. U Malom Borku to su konaci Brene Mihajlović i konak Radića. Oni su 7. novembra kao biseri narodnog graditeljstva 2002. godine proglašeni za spomenike kulture.
Sada postoje dve lepe zgrade u Lajkovcu, ili odmah da kažem boračkih konaka u ulici Svetog Save, između stadiona „Železničara“ i Izviđačke ulice sa leve strane. Podignuti su na livadi iznad bivšeg vojnog kruga i dominiraju na tom brdu iznad Lajkovca. Dobro su uočljivi i sa one strane Kolubare, iz Pepeljevca i šire. Konaci su su bili sazidani pre više od veka u Malom Borku koje je zahvatilo proširenje KOP-a, pa su morali biti srušeni. Obzirom da su bili pod zaštitom, Zavod za zaštitu spomenika iz Valjeva uradio je detaljno snimanje konaka sa svim, i najmanjim, dimenzijama i detaljima, fotografisao i sačinio projekat da se ponovo sazidaju. Sazidani su pre nekoliko godina. Deluju autentično njihovom prvobitnom izgledu dok su prkosili vremenu još u Malom Borku, samo što su sada urađeni sa novim materijalom. U jednom je lajkovačka biblioteka “Radovan Beli Marković” a u drugoj legat već pomenutog i dobro poznatog istoimenog pisca.
Konak Brene Mihailović je spratni, opekom zidan objekat, građen pre 1887. godine i pravougaone je osnove. Prizemni deo čine dve funkcionalne sredine. Prva je veća ostava, a druga, manja je sala, odžaklija ili trpezarija sa posebnim ulazom koja je služila za okupljanje gostiju u svečanim i drugim prilikama. Sprat konaka je stambeni, dok su levo i desno po dve sobe – na istoku manje a na zapadu prostranije. To je bila reprezentativna zgrada u koju je ugledni domaćin primao i okupljao goste za slave i ostale prigode, ali i na konak putnike namernike.
Konak Radića, bio je takođe pod zaštitom države. Radići su bili veoma ugledna zemljoradnička familija, poznata po trgovini govedima. Doseljeni su iz Bosanske krajine krajem 18. veka. Sin Radoslava Radića je i bivši profesor Veljko Radić koji je radio u Tehničkoj školi „Stanislav Sremčević–Crni“ u Lazarevcu. Objekat je građen krajem 19. veka po uzoru na konak Mihailovića, mada je ovaj nešto manji i nefunkcionalniji. Konak je imao dve etaže koje su na fasadi odvojene profinisanim vencima. Krov je četvorovodni pokriven biber crepom. Konak je bio do rušenja veoma dobro očuvan jer su ga ukućani redovno i lepo održavali.
Poznate seoske porodice bile su Jevrosimovići, Mihailovići, Aškovići, Vukovići, Radići, Radovanovići, Uroševići, Vukosavljevići, Mitrovići, Petronijevići, Teodosijevići, Milinkovići, Živkovići (dve familije), Milosavljevići, Spasojevići, Andrići, Markovići, Stepanovići, Damjanovići, Ivankovići, Jeremići, Ilići, Todorovići, Rankovići, Pavlovići, Petrovići, Matići, Babići, Gajići, Krstići, Jovanovići, Nedeljkovići, Đurići, Vasiljevići, Atanackovići, Simići, Filipovići, Tomići, Batakovići, Simovići, Maksimovići i drugi.
Mali Borak mogao se pohvaliti i sa tri doktora nauka, rođenih i odraslih u Malom Borku:
- AŠKOVIĆ Vladimira RADOMIR (Mali Borak, Lajkovac, 22.08.1938), posle osnovne i Srednje tehničke škole u Valjevu završio je Mašinski fakultet u Beogradu 1961. godine. Doktorirao je na Prirodno-matematičkom fakultetu u Beogradu /grupa mehanike/ 01.06.1966. godine sa temom “Granični sloj na telu pokrenutom iz stanja predhodnog nestacionarnog kretanja”. Za doktora mehaničkih nauka promovisan 10. januara 1967. godine. Radio je u svim nastavničkim zvanjima na Mašinskom fakultetu u Beogradu a biran je i za šefa katedre i dekana fakulteta.Tokom 1988.godine otišao je u Kanadu a nešto kasnije postavljen je za profesora Univerziteta u Valensijenu u Francuskoj.
- AŠKOVIĆ Vladimira TOMISLAV (Mali Borak, Lajkovac,14.03.1940), posle osnovne škole i niže gimnazije završio je Srednju tehničku školu i Mašinski fakultet u Beogradu 1963.godine. Doktorsku disertaciju “Metoda za rešavanje nestacioniranog temperatursko magnetnohidrantskog graničnog sloja pri laminiranom strujanju nestišljivih fluida” odbranio je na Prirodno-matematičkom fakultetu /Grupa za mehaniku/ u Beogradu 26.06.1976.godine. Za doktora mehaničkih nauka promovisan je 01. 10.1976. godine. Neko vreme radio u Tvornici “Đuro Đaković” u Slavonskom Brodu i Institutu “Mihailo Pupin”. Potom je radio kao asistent i docent na Mašinskom fakultetu u Beogradu i sarađivao u nekim stručnim časopisima i drugim publikacijama.
- VUKOVIĆ Dragoljuba ŽIVORAD (Mali Borak, Lajkovac, 11.04.1937), dr fizičko-hemijskih nauka. Diplomirao i magistrirao na Prirodno-matematičkom fakultetu u Beogradu a doktorirao na Zagrebačkom sveučilištvu 1971. godine sa disertacijom “Kristalizacija teško rastvorivih soli”. Radi kao rukovodilac naučno-istraživačkih projekata u Institutu za nuklearne nauke “Vinča” u Beogradu. Autor preko sto stručnih i naučnih radova i više knjiga o zaštiti čovekove sredine.
Pored već pomenutih znamenitih ličnosti Mali Borak je iznedrio i jednog, možda i najpoznatijeg mladog čoveka sa ovih prostora. To je Veselin Jevrosimović, rođen 1965. godine od oca Borivoja, vozovođe i majke Radmile, devojačko Vukosavljević iz Malog Borka. Veselin je još u vreme dok je informatika bila u povoju u Srbiji otvorio privatnu kompaniju Komtrejd, postigao neverovatan uspeh i postao poznat ne samo kod nas u Srbiji već u celom svetu. O njemu se mogu naći hiljade strana na Internetu. O Vesi sam detaljno pisao u članku Jevrosimovići u mojoj knjizi Stari Lajkovac-neispričane priče koja se može naći u biblioteci.
U Malom Borku je 1938. godine rođen Ljubiša Stepanović, magistar i direktor „Pančevo-puta“. Potiče iz veoma siromašne porodice od oca Dragoljuba koji je sa suprugom čekao 12 godina da mu se rodi dete. Živeo je u trošnoj kući ali je bio marljiv i nadaren za školu pa je posle gimnazije u Obrenovcu završio fakultet u Beogradu gde je i magistrirao u svojoj struci kada je ta magistratura, 60-ih godina prošlog veka, mnogo značila. Povremeno je igrao fudbal za Mali Borak. Nažalost, za radnim stolom u kancelariji ubijen je od strane Albanca koji mu je bio drug sa fakulteta, radnika istog preduzeća koji nije završio fakultet i verovatno je zavist i ljubomora bio razlog. Leš je vozom dovezen u Borak i sahranjen u boračkom groblju. Ne pamti se veća sahrana ikada u Malom Borku jer je bukvalno celo selo došlo da ga sačeka na železničkoj stanici i isprati na večni put. Iz sebe je ostavio suprugu i ćerku.
Verko Mitrović, rođen 27.09.1943. godine u Malom Borku, od oca Aleksandra i majke Angeline, počeo je da igra fudbal kao dete u Malom Borku, pokazao talenat, bio zapažen od FK „Crvena Zvezda“ i otišao u omladinsku školu gde igra za mladi tim tog kluba. Vrlo kratko se zadržao u Zvezdi da bi po preporuci Miljana Miljanića prešao u FK „Železničar“ iz Niša koji se tada takmičio u I srpskoj ligi. Ženi se Milicom i dobija dva sina Dejana i Aleksandra. Posle dve sezone u Nišu prelazi u „Radnički“ iz Kragujevca /I savezna/ a zatim za neke velike pare u „Prvu iskru“ iz Bariča. Konačno je otišao u Kanadu, 1973. u svojoj 30-oj godini i igra za „Srpske bele orlove“ iz Toronta koje je u to vreme trenirao Dragoslav Šekularac. Tragedija je zadesila ovaj klub 10. juna 1973. godine kada su na putu kraljice Elizabete u saobraćajnoj nesreći poginula dva igrača Orlova /Aca Živaljević i Niko Škrvić/ i dva teško povređena. U kolima se našao i naš Verko koji je imao prignječenje grudnog koša, paralizovan je, i ostao nepokretan pa je 51 godinu koristio kolica. Prešao je 1991. godine u Švedsku, Malme gde mu je sin Dejan živeo i igrao fudbal za Malme. Verko je umro novembra 2023. godine i sahranjen je u Malmeu.
Borak je imao izuzetno lep geogrfski položaj u srednjoj Kolubari. Veći deo sela bio je lociran na jugoistočnoj, osunčanoj padini prema reci Kolubari. Imao je čak 8 izvora. U podnožju te padine protezala se železnička pruga Beograd–Lajkovac-Sarajevo i dalje. Velika železnička stanica bila je kultno mesto, pogotovu za mlade. Bila je glavno mesto za okupljanje, najčešće u dane kada se u selu nije radilo, vikend ili neki verski praznik, prilikom prolaska i kratkog zadržavanja putničkih vozova, pogotovu kada se u letnjem periodu, za vreme raspusta u selo sjate svi đaci i studenti. Uvek su imali valjan razlog za ta okupljanja, kao, nekoga prate ili dočekuju, nije važno koga, druga-drugaricu, rođaku ili rođaka. A sa druge strane, kada putnici u vozu, pogotovu mlađi, čuju da kondukter najavljuje: MALI BORAK ! svi pohrle na prozore da bi videli taj lep prizor. Nažalost, voz je stajao kratko, a svi bi, i oni u vozu i oni na stanici, želeli da to duže potraje. Mnogi momci iz okoline su dolazili vozom na stanicu i tu ostajali dok ne naiđe drugi da bi se vratili. Takvih vozova je bilo nekoliko pari u oba smera tokom dana. Pojedine devojke su se zahvaljujući upravo takvim načinom upoznavanja udale u Lajkovac, Obrenovac i druga mesta. Potpuno ista slika sa stanice u Malom Borku mogla bi se preslikati i na ostalih par stanica na ovoj pruzi: Jabučju, Brgulama, Stublinama…
A onda, kao da je neko tu prugu, stanicu i celo selo Mali Borak odneo na neko drugo mesto. Ali ostaće uspomena, i upravo zato i pišemo ove priče i knjige da se to lepo ne bi zaboravilo. Jedna knjiga o Malom Borku nosi naslov: Selo koga više nema, a pesma „Mali Borak“ (tekst i muziku napisao lokalni muzičar Borisav Radovanović Puša) je u specijalnom aranžmanu izvedena u jednoj emisiji „TV Prva“ i već je postala veoma popularna u ovom kraju.
Ostao je i fudbalski klub „Mali Borak“ koji se takmiči u opštinskoj ligi Lajkovac-Ljig i Mionica a utakmice igra na fudbalskom terenu FK „Dimitrije Tucović“ u Ćelijama. Šta više, postiže i odlične rezultate što se može videti i na priloženoj tabeli.
Zatvaranjem seoskog groblja 27. juna 2007. godine prestalo je da postoji selo Mali Borak.
petrovictoma@yahoo.com
